Licht in de duisternis: hoe Pascal Maitre de Afrikaanse elektriciteitscrisis in de spotlights zette

In 1979 ging je voor het eerst naar Afrika, maar wanneer werd energieschaarste een onderwerp voor jou?

"Ik maakte tien tot vijftien reizen naar Afrika per jaar, en dat heb ik dertig jaar lang gedaan. Toen ik er voor het eerst naartoe ging, hoorde ik verhalen over het gebrek aan elektriciteit. Dat is een levensgevaarlijk probleem voor de bevolking. Ik heb altijd met die mensen te doen gehad, want het heeft grote invloed op hun leven. Daarom besloot ik een reportage te maken over dit probleem. Dat was belangrijk voor me, omdat ik het ontzettend onrechtvaardig vond.

Ik heb veel mogelijke oplossingen voorbij zien komen, zoals zonnepanelen, windmolenparken en dammen. Maar al zijn er nog zo veel nieuwe oplossingen, de bevolking groeit zo snel dat er in 2030 alweer 50 miljoen mensen zijn bijgekomen die geen toegang tot elektriciteit zullen hebben. Ik wilde daarom vooral weten hoe het is om te leven zonder elektriciteit. Dat interesseerde me meer dan de oplossingen."

Welke invloed heeft het gebrek aan elektriciteit op het dagelijks leven van mensen?

"Sommige mensen hebben geen verlichting, waardoor ze niet kunnen werken als het donker is. Kinderen kunnen hun huiswerk niet maken. Als je naar het ziekenhuis moet, kun je tot de ontdekking komen dat niets werkt. Het is niet veilig, en de mensen in de dorpen blijven na het donker binnen omdat ze bang zijn voor wilde dieren. Het levert ook problemen op bij het werk. Als je bijvoorbeeld in een kleine fabriek werkt, kun je soms een paar dagen niets doen omdat er geen elektriciteit is door stroomstoringen.

Het gebrek aan elektriciteit levert een aantal gevaren op. Een daarvan is vervuiling, omdat mensen olielampen gebruiken waar giftige dampen vanaf komen. Er ontstaat ook vaak brand in huis omdat iemand een lamp omstoot."

Was het moeilijk om steun te vinden voor dit project?

"Ik heb het onderwerp voorgelegd aan verschillende tijdschriften, maar zij dachten dat het te moeilijk zou zijn om een fotoreportage te maken zonder licht, of dat het saaie foto's zou opleveren. Er was maar één tijdschrift, Le Figaro, dat het wilde proberen. Ik ging aan de slag in Benin en probeerde ze te overtuigen van het belang van de reportage, maar dat is niet gelukt. Uiteindelijk kreeg ik een beurs van L’Agence Française de Développement, en daardoor kon ik verder."

Vertel eens wat meer over de locatie die je hebt gekozen voor je opnames...

"Ik zocht een paar foto's uit die ik eerder al had genomen, maar het grootste deel van de reportage maakte ik niet ver van Porto-Novo, de hoofdstad van Benin in West-Afrika. Alle foto's zijn genomen in een straal van 100 km van de stad. Ik heb voor Benin gekozen omdat het land economisch vrij stabiel is, en er al heel lang geen oorlogen of grote rampen zijn geweest. En toch is het elektriciteitsprobleem er even groot als in alle andere landen ten zuiden van de Sahara. Ik heb bewust gewerkt in een regio die op 45 minuten van de hoofdstad lag, om te laten zien dat dit iets is wat iedereen raakt [en niet alleen de mensen in afgelegen gebieden]."

Wilden de mensen je in hun huis ontvangen?

"Ja, de mensen waren heel hartelijk en open, en ze lieten me mijn gang gaan. Zonder hen had ik geen verhaal gehad. Ik heb dit project uitgevoerd met een lokale contactpersoon die ik al heel lang ken, en die vertaalde en legde uit wat ik wilde doen. Als je duidelijk aan mensen uitlegt waarom je er bent en wat je nodig hebt, is het niet moeilijk om je werk te doen. Ze hebben daar een enorm probleem, en ze willen heel graag dat dit wereldwijd bekend wordt."

Welke camera's heb je gebruikt en waarom?

"Ik heb vooral de Canon EOS 5D Mark IV gebruikt met het Canon EF 24-70mm f/2.8L II USM-zoomobjectief. Dat was een perfecte combinatie. Ik fotografeerde met deze camera omdat hij een full-frame sensor heeft en je ermee kunt werken bij weinig licht. Als de huizen alleen worden verlicht met kleine olielampjes moet je met hele hoge ISO's werken. Ik was erg verrast, want ik nam foto's met ISO20000 of zelfs ISO32000 en de resultaten waren geweldig. Later had ik een tentoonstelling in Parijs en daarvoor maakten we een grote print van ongeveer 1 meter 80, van een foto die met ISO32000 was genomen. De kwaliteit was ongelofelijk. De man die de grote print maakte in het fotolab, riep al zijn collega's erbij om ze het resultaat te laten zien, en niemand kon het geloven. Ik had deze foto's nooit kunnen maken als ik een analoge camera had gebruikt."

Hoe is de kwaliteit van de bestanden vergeleken met die van vroege digitale foto's?

"De kwaliteit van digitale bestanden is erg veranderd, vooral het dynamisch bereik. Dit is geweldig, want daardoor heb je veel meer mogelijkheden tussen de lichte partijen en schaduwen. Als je met hoge ISO's werkt, heb je nog steeds een korrel... En die is nog heel mooi ook! Vroeger zag het er altijd een beetje kunstmatig uit, maar tegenwoordig is het dezelfde korrel als je vroeger bij analoog had. En natuurlijk zijn de bestanden groter, en je kunt ermee doen wat je wilt."

Waarom heb je omgevingslicht gebruikt en geen flitser?

"Ik kon niet flitsen, want dat zou het realisme van de situatie teniet hebben gedaan en de sfeer hebben bedorven, maar ik had altijd een zaklampje bij me dat ik op het onderwerp van mijn foto kon zetten als ik scherp wilde stellen. De realiteit is dat het donker is, en het is mijn taak om door te geven wat ik zag en voelde. Ik wilde de sfeer en de magie behouden en laten zien hoe moeilijk een leven zonder elektriciteit is. Ik had niet eerder hele hoge ISO's gebruikt, en ik had ook niet verwacht dat ik dat ooit zou doen, of dat ik er zulke goede resultaten mee zou krijgen."

Op een van de foto's is de geboorte van een baby te zien. Hoe heb je dit kunnen fotograferen?

"Ik wist dat ik aansprekende foto's nodig had, en een situatie als deze zou de sleutel tot mijn reportage zijn. Iedereen begrijp hoe problematisch het is om 's nachts zonder elektriciteit te bevallen, maar ik moest bedenken hoe ik aan deze foto zou kunnen komen. De grootste opgave als je een verhaal wilt vertellen, is toegang krijgen tot de plek waar je goede foto's kunt maken. Het nemen van de foto zelf is helemaal niet moeilijk.

Voor deze foto zocht ik naar kleine klinieken en vroedvrouwen die geen elektriciteit hadden en niet konden uitwijken naar een stad. Ik legde uit wat ik wilde doen, waarom het belangrijk is, enzovoort. Uiteindelijk werd ik gebeld door een vroedvrouw. Ik ging naar het huis van de vrouw en bleef de hele nacht, tot de baby kwam. Je ziet hoe moeilijk en risicovol de situatie is op het moment dat ik foto heb genomen. Er was geen ziekenhuis in de buurt dat kon helpen als er tijdens de bevalling een complicatie zou optreden. De bevalling waar ik bij was, verliep goed maar zo gaat het niet altijd. En dan begrijp je dat het ontbreken van elektriciteit het verschil kan maken tussen leven en dood.

Deze foto is met hoge ISO genomen, en hij is perfect. Dit zijn de momenten waarbij digitaal de deur heeft geopend naar plekken waar ik met analoog niets had kunnen doen."

Hoe was het om getuige te zijn van zo'n ernstige situatie?

"Ik vond het behoorlijk aangrijpend. In ieder dorp waar ik kwam, vroeg ik wat het grootste probleem was, en ik kreeg steeds weer hetzelfde antwoord: gebrek aan elektriciteit. Als ik aan mensen vroeg hoe het was om zonder licht te leven, zeiden ze: "Na zeven uur, als het donker is, hebben we het gevoel dat we in een graftombe wonen". Het is verschrikkelijk om dat te horen.

De mensen zijn heel boos omdat er niet echt iets aan wordt gedaan. Er wordt natuurlijk wel wat vooruitgang geboekt, maar het gaat heel langzaam. Het is oneerlijk dat sommige mensen niet beschikken over iets wat nodig is om een normaal leven te kunnen leiden."

Hoe bewerk je de foto's als je een verhaal als dit wilt vertellen?

"Als ik aan het fotograferen ben, bewerk ik niets. Ik bewaar alle bestanden en ik bewerk ze als ik terug ben. Voor een reportage als deze neem ik rond de 20.000 foto's. Aan het eind bekijk ik al mijn bestanden en selecteer ik wat ik nodig denk te hebben. Die 20.000 breng ik terug naar 3000 en dat is heel veel werk. Uit die 3000 selecteer ik er 500 en daaruit kies ik er 200. Dat is het moment dat ik mijn RAW-bestanden omzet naar TIFF's. Die bewerk ik, en daarna maak ik de laatste selectie en bepaal ik de volgorde van het verhaal."

Wat is jouw advies voor het vinden, vertellen en uitwerken van een verhaal?

"Ik denk dat je moet reizen, en als je niet reist, moet je lezen. Je moet heel nieuwsgierig zijn, luisteren naar de mensen die om je heen wonen, en onderzoeken waar een verhaal in kan zitten. Daarna moet je mensen overtuigen van je verhaal, en het op heel veel punten verduidelijken.

Het is niet nodig om duizend foto's te hebben als je een verhaal wilt vertellen. Aan vijf of tien sterke foto's heb je genoeg, want tijdschriften publiceren er toch niet veel. Je hebt één foto nodig die eruit springt. Een foto die je verhaal uitlegt en die visueel heel indrukwekkend is. Je moet er al je energie in steken om die foto te maken.

Als je digitaal fotografeert en je kent je camera door en door, kun je ermee doen wat je wilt. Je camera voelt als het topje van je vinger, of als je ogen, en je kunt alle kanten op. Je camera is een verlengstuk van jezelf."

Welk gevoel heb je over dit project als je erop terugkijkt?

"Ik ben er heel blij mee en het maakt me heel trots. Het was belangrijk voor me om dit te doen. Ik was verrast door de reacties van het publiek toen de foto's geëxposeerd werden. Mensen bleven heel lang staan om alle informatie te lezen, en ik realiseerde me dat de meesten tot dat moment niet echt hadden begrepen hoe groot dit probleem is.

Na afloop van het project met L’Agence Française de Développement brachten we een boek uit. De directeur van de organisatie gaf exemplaren aan de ministers van Benin om duidelijk te maken wat de werkelijke situatie in hun land is. Dus ik hoop dat mijn werk bijdraagt aan meer begrip voor dit probleem. Ons werk [als fotojournalist] heeft de wereld nog nooit veranderd, maar het kan misschien wel helpen om die een beetje beter te maken."